Het trickle-down effect is ontmaskerd door Piketty. Maar hoe zit het nou met andere dogmata, zoals de onzichtbare hand? Daar is al veel meer kritiek op geweest en daar sluit ik mij graag bij aan. Ik vind het instructief om te kijken naar de oorspronkelijke tekst van Adam Smith. Laat ik voorop stellen dat Smith, net als vele andere bekende economen, een sociaal bewogen man was. Terzijde: als een economoom niet sociaal bewogen is dan is zij of hij ook niet interessant en kennen we haar of hem meestal dus ook niet.

Op twee plaatsen spreekt Smith over ‘als door een onzichtbare hand’, eenmaal in The Theory of Moral Sentiments (1759) en eenmaal in An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776). Een derde keer spreekt hij over de onzichtbare hand, maar dat gaat niet over economie. Die uit de Wealth of Nations is degene die in ons collectief bewustzijn leeft.

Laat ik eerst de tekst uit The Theory of Moral Sentiments IV.10, herhalen:

They are led by an invisible hand to make nearly the same distribution of the necessaries of life, which would have been made, had the earth been divided into equal portions among all its inhabitants, and thus without intending it, without knowing it, advance the interest of the society, and afford means to the multiplication of the species.

Hier de tekst uit Wealth of Nations IV.2.9:

But the annual revenue of every society is always precisely equal to the exchangeable value of the whole annual produce of its industry, or rather is precisely the same thing with that exchangeable value. As every individual, therefore, endeavours as much as he can both to employ his capital in the support of domestic industry, and so to direct that industry that its produce may be of the greatest value; every individual necessarily labours to render the annual revenue of the society as great as he can. He generally, indeed, neither intends to promote the public interest, nor knows how much he is promoting it. By preferring the support of domestic to that of foreign industry, he intends only his own security; and by directing that industry in such a manner as its produce may be of the greatest value, he intends only his own gain, and he is in this, as in many other cases, led by an invisible hand to promote an end which was no part of his intention. Nor is it always the worse for the society that it was no part of it. By pursuing his own interest he frequently promotes that of the society more effectually than when he really intends to promote it. I have never known much good done by those who affected to trade for the public good. It is an affectation, indeed, not very common among merchants, and very few words need be employed in dissuading them from it.

Om Smith te begrijpen kunnen we zijn woorden alsvolgt herschikken:

But the annual revenue of every society is always precisely equal to the exchangeable value of the whole annual produce of its industry.

– By preferring the support of domestic to that of foreign industry, he intends only his own security;
– and by directing that industry in such a manner as its produce may be of the greatest value, he intends only his own gain,
and he is in this, as in many other cases, led by an invisible hand to promote an end which was no part of his intention.

As every individual, therefore, endeavours as much as he can
– both to employ his capital in the support of domestic industry,
– and so to direct that industry that its produce may be of the greatest value;
every individual necessarily labours to render the annual revenue of the society as great as he can.

He generally, indeed, neither intends to promote the public interest, nor knows how much he is promoting it.

Smith zegt dus: als iedereen nou maar zijn individuele belang nastreeft dan worden we daar allemaal beter van. Met andere woorden: door de economie decentraal te sturen ontstaan locale optima die samen een globaal optimum vormen.

De wiskundige in mij spitst dan zijn oren: welke voorwaarden ziet Smith vervuld en hoe leiden die voorwaarden tot zo’n uitzonderlijk fenomeen? Helaas, Smith stelt het, maar voert er geen onderbouwing voor aan. Nog meer helaas, de tragedie van de meent laat zien dat dit dogma in zijn algemeenheid onjuist is.

Laten we eens een tandje precieser kijken. Als eerste merken we op dat Smith kijkt naar het BBP in relatie tot de internationale handel. Smith bestudeert de Wealth of Nations, niet de wealth van burgers, noch de verdeling van die wealth onder de burgers van die nation.

Vervolgens gaat Smith uit van de volgende 3 veronderstellingen:
– ondernemers willen hun nationale economie steunen
– ondernemers willen zoveel mogelijk waarde genereren
– en deze drijfveren leiden automatisch tot het dienen van het algemeen belang

De eerste veronderstelling is interessant. Als onderbouwing voor deze veronderstelling voert Smith aan: he intends only his own security. Smith’s theorie van de invisible hand gaat dus over en werkt binnen groepen waarin mensen elkaar vertrouwen. In modern perspectief ziet Smith de invisible hand werken binnen groepen met een eenheidsbewustzijn. Dat eenheidsbewustzijn begint bij het individu en strekt zich uit tot de groepen waartoe het individu zich rekent en dat het vertrouwt. In die zin is de tweede veronderstelling er een die we allemaal herkennen en is de eerste veronderstelling dezelfde als de tweede maar dan uitgebreid naar de trust circle waarin we ons bevinden. Smith veronderstelt impliciet dat die trust circle de natie is. Binnen zo’n trust circle geldt dat ieder lid rekening houdt met ieder ander lid. En dan is het logisch dat het waarde toevoegen van allen aan allen ten goede komt.

De keerzijde is dat als het eenheidsbewustzijn ontbreekt diezelfde tweede veronderstelling tot catastrophes kan leiden. Dan is er geen invisible hand meer die locale optima tot globale samensmeedt – er wordt namelijk geen rekening meer gehouden met elkaar. En dat is precies de quintessence van de tragedie van de meent.

Er is een heel andere reden om mensen hun eigen belang te laten nastreven, nl ik kan van jou niet verwachten dat jij met mij rekening houdt als jij mij niet tot jouw trust circle rekent. En dat is nou precies wat er aan het veranderen is momenteel: onze (bewustzijns)cirkels zijn groter aan het worden.

Het meest opmerkelijk vind ik Smith’s stelling: I have never known much good done by those who affected to trade for the public good. It is an affectation, indeed, not very common among merchants, and very few words need be employed in dissuading them from it. In zijn tijd zal dat ongetwijfeld opgeld hebben gedaan, maar tegenwoordig zien we dat bedrijven meer en meer verwantwoordelijk worden gehouden en zelfs dat er ondernemers zijn die eigen gewin slechts als bestaansvoorwaarde zien en niet als doel. Dit is een ontwikkeling die ook de sociaal bewogen Smith niet kon bevroeden. En deze ontwikkeling onderbouwt mijn idee dat ons bewustzijn zich ontwikkelt.

eerste publicatie: nieuwe mensaberichten 111, jul 2023